Michael Sorkin (1948-2020)
ter nagedachtenis
Op 26 maart 2020 overleed architect en publicist Michael Sorkin, nadat hij was besmet met het coronavirus. Sorkin was een warm pleitbezorger van een ‘groene stedenbouw’. Hij stelde bouwblokken voor met verticale boerderijen en kassen, daken met tuinderijen en zonnepanelen. Hij streefde naar een stad met hoge bebouwingsdichtheid, die gebruik maakt van schone energie en met meer ruimte voor groen dan voor auto’s. Architect Harrie van Helmond staat stil bij zijn nalatenschap en vraagt zich af hoe Sorkin zijn gedachtengoed vertaalde in een ontwerp. Is er verwantschap met het uitgangspunt van de stichting Biotope City, waarbij niet alleen klimaatadaptatie van belang is maar ook een wezenlijk andere filosofie over de verhouding van de mens tot natuur?
In 1993 kreeg ik de tip: lees eens het boek(je) Local Code: The Constitution of a City at 420N Latitude (1993), van Michael Sorkin. De inhoud bleek een soort catechismus voor stedenbouwers en architecten. Doordenkertjes zoals: ‘Elke bewoner heeft het recht om uit het slaapkamerraam de maan te kunnen zien’ blijven wel hangen maar zijn hedendaagse stedenbouw een gotspe.
Sorkin werd in de VS (geboren in Washington, maar New Yorker in hart en nieren) en werd ook wel het politieke geweten van onze beroepsgroep genoemd. Zelf woonde hij in een klein goedkoop huurappartement, wat voor iemand in zijn functie financieel zeker niet nodig was. Hij fulmineerde sterk tegen privatisering van de publieke ruimte, actueel sinds de opmars van de gated comunities en de steeds groter wordende malls die ook stedelijke functies gingen herbergen. Een collega urban planner typeerde zijn aanpak als volgt: ‘hij ontwerpt bottom-up, vanuit organische patronen’.
Naast zijn werk als docent, onder meer als hoogleraar architectuur aan de City University of New York, was er zijn eigen studio én Terreform. Deze non-profit organisatie die voorstellen ontwikkelt om sociale gelijkheid in de urban planning te bevorderen in zeer brede zin: ook voedselvoorziening, afvalmanagement, energieproductie en transport. Mooi voorbeeld van het werk van Terreform is de publicatie Stupid Cities: a dystopian utopia, the city after climate change. Sorkin heeft veel geadviseerd in China vanwege zijn ecologisch geïnspireerde stadsontwerpen.
Dat brengt me op het idee om eens te onderzoeken op welke wijze de principes van Sorkin vorm kregen in zijn ontwerpen. Wellicht het meest spectaculair zijn de voorstellen voor Xiongan en ontwikkeling van de bijbehorende delta. Xiongan is de nieuwe stad ten zuiden van Peking waar het overheidsapparaat en belangrijke instellingen naar toe moeten verhuizen om de Chinese hoofdstad te ontlasten.
Het te ontwikkelen gebied is zwaar vervuild, niet echt ideaal om ecologische doelstellingen te realiseren en dat ook nog binnen een zeer strakke planning. Het betreft een gebied van 200 km2, een investering van 295 miljard euro, een plan/bouwperiode van 30 jaar én een verhuizing van 2 tot 6 miljoen mensen.
De nieuwe stad Xiongan maakt onderdeel uit van een gigantisch stedelijk gebied, samen met Peking, Hebei en Tianjin gaat het om 110 miljoen mensen. De naam van deze economische ontwikkelingszone is Jing-Jin-Ji. Buitenlandse investeerders zijn niet welkom. Xiongan moet een modelstad zijn die alle ideeën over inclusieve en gezonde steden in de praktijk moet brengen, zo wordt door de Chinese overheid verkondigd.
Het aansturen van deze operatie is losgekoppeld van de gebruikelijke overheidsplanning, er is hiervoor een (slagvaardiger) model gekozen. Er werken nu 58.000 arbeiders aan dit project. Een supersnelle trein naar Peking is inmiddels aangelegd. De opgave bevat de bouw van een zeer grote stad met alle voorzieningen. Maar ook van het gezond, veilig en bewoonbaar maken van de vervuilde delta. Het verontreinigde water is door grootscheepse ingrepen in de waterhuishouding en visteelt nu al aanzienlijk verschoond, de delta wordt uitgediept en met het slib worden heuvels aangelegd. 14 miljoen bomen worden er straks geplant. Het bijzondere van dit project is dat het er op lijkt dat het fysiek ook gemaakt wordt zoals bedacht.
Uiteraard zijn er tenders uitgeschreven voor o.a. de planning van de nieuwe stad en voor de ecologische ontwikkeling van het deltagebied. Sorkin heeft aan beiden meegedaan, respectievelijk in 2017 en 2018. Het winnende plan voor de stad komt van SOM en TLS landschapsarchitectuur. Voor de delta is mij nog geen winnaar bekend.
Het voorstel van Sorkin voor het deltagebied is een optelsom van logische, haalbare maar ook zeer idealistische elementen. Hoe vertaalt Sorkin zijn gedachtegoed in een ontwerp? En, is er verwantschap met het uitgangspunt van de dichte stad als natuur waarbij niet alleen klimaatadaptatie van belang is maar ook een wezenlijk andere filosofie over de verhouding van de mens tot natuur? Een uitgangspunt dat de stichting Biotope City al jaren propageert.
De toelichting op het voorstel op zijn site leest als een urbanistisch, utopisch sprookje: dat je vanuit het niets een grote stad kunt bouwen, in het water, waar alle aantrekkelijkheden van de in de tijd gegroeide Europese steden te vinden zijn. En, dat in China met een totaal ander politiek systeem en in een zeer korte periode.
De naam die gegeven is aan de amfibische waterstad is Dorp van dorpen. Acht met elkaar verbonden eilanden. De auto verdwijnt onder de grond, langzaam verkeer krijgt de hoofdrol. Het wateroppervlak van het Baiyang Lake is momenteel 366 km2 en moet groter worden. Zeven eilanden zijn kunstmatig, op het achtste eiland ligt de oude stad Anxin die met een zware dijk omgeven wordt om bestand te zijn tegen hoog water. In het midden tussen deze acht eilanden wordt er een botanische wetland garden gemaakt.
Elk eilanddorp krijgt een eigen functie: campus, universiteit, conferentie, start-ups, hightech, milieuonderzoek, én een commercieel en cultureel centrum, big island. De ‘leefstijl’ wordt, in de toelichting op de tenderinzending, beschreven als: innovatief, creatief en inclusief. Een menging van wetenschappers, kunstenaars, uitvinders, academici, schippers, ecologen en dichters. De voedselvoorziening en afvalverwerking moeten in elk dorp worden opgelost. Gebouwen moeten passief zijn qua energiegebruik.
Al met al leest dit dus als een optelsom van stuk voor stuk idealistische uitgangspunten waarvan het niet voor te stellen is dat dit gaat gebeuren en ook de kwaliteit kan krijgen van gegroeide gemeenschappen. Een plek waar het altijd mooi weer is en iedereen vrolijk mee kan doen.
Het kan als strategisch document bedoeld zijn om een tender te winnen, er van uitgaande dat de jury naïef is of zich wil afficheren met deze hooggestemde idealen. Tegelijk is het duidelijk dat de smart cities in Azië niet inclusief zijn en gepaard gaan met inperking van privacy, om nog maar niet te spreken over de mogelijke gevolgen van de coronapandemie op het gebruik van het publieke domein in de toekomst.
Het streven van de dichte stad als natuur komt in de plannen slechts eendimensionaal aan bod. De natuur is hier in de vorm van het waterlandschap al volop aanwezig. Verder zien we op de visualisaties netjes groene daken, dat komt vast in orde. Voor mij is eerder de hamvraag of Sorkin wérkelijk dacht dat het mogelijk is om in de Chinese context (met alle voordelen van een systeem dat van aanpakken weet maar ook rigide is in het sturen van persoonlijke vrijheden) een nieuwe utopische leefgemeenschap te maken? En ook nog eens een heel andere verhouding tussen mens en natuur
Het bottom-up ontwerpen van leefgemeenschappen, waar Sorkin voor stond, zou binnen de hierboven aangehaalde visie voor de archipel, de essentie moeten zijn om het echte ontwerp te maken. Die strategische aanpak voor de follow-up mis ik in het voorstel en lijkt me ook ondoenlijk gezien de planningsperiode en maatschappelijke en politieke randvoorwaarden. In zijn toelichting op het voorstel voor de stad Xiongan zelf, ten noorden van de delta, geeft Sorkin aan dat het gepresenteerde ontwerp van de eindsituatie door de dagelijkse realiteit van de uitwerking zal veranderen. Hier zit de kneep: hoe kan de ontwerper zijn plan zodanig naar de realiteit laten groeien dat de key issues overeind blijven?
Harrie van Helmond, Eindhoven, april 2020
Beeld: ontwerp voor Xiongan, Michael Sorkin Studio.